Just world bias

Elke dag melden zich drie slachtoffers van chantage na sexting. Omdat dit aantal nog nooit eerder zo hoog is geweest, vond de politie dat ze er iets aan moest doen en startte ze een campagne. Ophouden met het versturen van erotische foto’s via je smartphone, zo luidde het advies.

Maar is dit wel de juiste manier om de daders aan te pakken? Op zichzelf is sexting niet verkeerd. Sterker nog, het draagt bij aan je seksuele ontwikkeling. “Het is niet beter dan andere seksuele activiteiten, of het enige, het hoort erbij,” zei Marijke Naezer op Radio 1. Naezer doet onderzoek naar de manier waarop jongeren hun seksualiteit vormgeven op social media. Het gaat pas mis als de ontvanger besluit de sexy foto’s te delen met anderen.

Eigenlijk belemmert deze campagne tegen sexting jongeren dus in hun seksuele ontwikkeling. En als gevolg van de campagne krijgen de slachtoffers het extra moeilijk. Want wie durft er nog naar de politie te stappen als hij of zij gechanteerd wordt? “Eigen schuld, dikke bult”, krijg je dan te horen. “We hadden je toch gewaarschuwd?” Slachtoffers van seksueel geweld hebben sowieso al moeite om met hun verhaal naar buiten te komen. “Het is nog steeds zijn woord tegen het hare”, kopte de Volkskrant op 19 oktober 2018 boven een verhaal over seksueel geweld en ons rechtssysteem. Slechts één op de acht slachtoffers doet aangifte. Uit schuldgevoel en schaamte durven de meesten niet naar de politie te gaan.

In plaats van de daders aan te pakken, degenen die de sexy foto’s of filmpjes doorsturen, krijgen zo de slachtoffers de schuld. Wat op het eerste gezicht een goed advies lijkt – stuur geen sexy foto’s, want je krijgt er narigheid mee – is bij nadere beschouwing niet alleen een betuttelende actie, maar ook nog een enorme denkfout. En zo trapt de nationale politie in de valkuil van wat psychologen de ‘just world bias’ noemen, ofwel ‘de rechtvaardige-wereldfout’. Het advies om te stoppen met sexting komt voort uit het idee dat de wereld een rechtvaardige en geordende plek is waar iedereen krijgt wat hij verdient. Gezegden als ‘boontje komt om zijn loontje’ en ‘wie goed doet, goed ontmoet’ weerspiegelen deze vooringenomenheid.

Als we het slachtoffer verantwoordelijk maken voor zijn schaamte en pijn, houden we de illusie in stand dat we zelf controle hebben over de gevolgen van ons gedrag. Het is alsof je tegen een vrouw die verkracht is zegt: had je maar niet zo’n kort rokje aan moeten doen. Of zoals de burgemeester van Keulen twee jaar geleden deed, na de massale aanrandingen in de nieuwjaarsnacht. In plaats van zich te concentreren op de daders stelde ze een gedragscode voor vrouwen voor.

Laten we de boel niet omkeren. Slachtoffers blijven slachtoffers. En de politie moet achter de daders aan.

Wijsheid achteraf

De Brabantse Virgil van Dijk is de duurste Nederlandse voetballer ooit. Voor de 26-jarige verdediger betaalde Liverpool onlangs bijna 85 miljoen euro aan Southampton. Nederland heeft het nakijken. Waarom hebben trainers in het verleden dit supertalent niet opgemerkt?, zo klinkt het in voetbalkringen. Wie kunnen we de schuld geven?

Wat voel je als een voetballer die ooit bij jouw jeugdopleiding speelde opeens voor een wereldbedrag door een buitenlandse club wordt gekocht, en dan ook nog eens bij de eerste de beste wedstrijd het winnende doelpunt maakt? Spijt. Begrijpelijk. Maar kun je het ook iemand verwijten? Nee, want hoe kun je nou weten of iemand later een topvoetballer wordt? Toch gebeurt het. Met een beschuldigende vinger wordt naar trainers, scouts en technisch directeuren gewezen. Zo krijgt Jan Lokhoff, onbezoldigd scout van Bredaas talent onder de 10 jaar, van vrienden weleens te horen: ‘Zeg Jan, waar heb jij met je ogen gezeten met die Virgil van Dijk?’ En ook Alfons Groenendijk, ex-hoofdtrainer van Willem II, krijgt verwijten. Hij zou hebben geweigerd om Van Dijk naar het eerste te halen. Iemand moet toch aansprakelijk gesteld worden voor deze misser, denkt men in de voetbalwereld. In Tilburg wijzen beschuldigende vingers ook naar de mannen die in die tijd technisch directeur waren van Willem II. Die hadden Van Dijk een aanbod moeten doen.

Beoordelingsfout

Wie denkt dat je had kunnen voorspellen dat Virgil van Dijk een topvoetballer zou worden, maakt een beoordelingsfout. Nu je eenmaal weet dat hij zo’n goede speler is, kun je makkelijk met de beschuldigende vinger naar anderen wijzen. Maar tien jaar geleden had je niet de kennis van nu, het kon toen nog alle kanten op. Je had toen toch ook niet gedacht dat Donald Trump president zou worden? Of, zoals oud NAC-speler Pierre van Hooijdonk het tegen de Volkskrant verwoordde: 'Het is soms moeilijk te zien hoe goed iemand wordt. Spits Harry Kane werd ook drie keer zonder succes uitgeleend voordat hij ineens doorbrak bij Tottenham Hotspur.'

Deze beoordelingsfout wordt in de psychologie de hindsight-bias genoemd, ofwel de achteraf-fout. Achteraf kunnen we ons een andere afloop moeilijk voorstellen. We vinden de loop van de geschiedenis zo logisch, dat het lijkt alsof alle wegwijzers destijds dezelfde kant op stonden: Virgil van Dijk had maar één mogelijkheid in zijn leven, namelijk de topvoetballer van 85 miljoen worden.