Affectheuristiek
Sinds ik jaren geleden een haal van een blazende kater over mijn neus heb gekregen heb ik een hekel aan katten. Daar kon ik goed mee leven tot vorige week, toen mijn echtgenoot op het idee kwam twee katten aan te schaffen. ‘Waarom?’, vroeg ik verbaasd. ‘Ze zijn eigenwijs, ze stinken en verharen. Ze eten vieze visbrokjes en vogeltjes. En als ze ziek zijn moet ik natuurlijk met ze naar de dierenarts.’ Mijn mening was in tien seconden gevormd; ik had alleen de nadelen genoemd. Voordelen kon ik niet bedenken.
De manier waarop ik tot een mening over de kattenkwestie kwam is simpel: ik heb een gevoel over een onderwerp en voilà, daar is mijn mening. Maar wat als de vraag wat complexer is? Baseer ik mijn beslissing dan ook op een gevoel? Wat ga ik stemmen op 12 september? Moeten zorgverzekeraars de ziektekosten voor patiënten van Pompe en Fabry vergoeden? Zijn de onderzoeksresultaten van een bevriende wetenschapper te vertrouwen?
De wijze waarop mensen tot een opvatting of een beslissing komen, verloopt niet altijd via rationeel en logisch redeneren. Er zijn ook andere manieren. Onbewust nemen mensen hun toevlucht tot zogenoemde heuristieken, vuistregels, waardoor een moeilijk vraagstuk wordt gereduceerd tot een eenvoudige en overzichtelijke kwestie. Heel functioneel - we zouden immers doodmoe worden van die eindeloze afwegingen -, maar in de korte route naar de beslissing sluipt al te vaak een vooringenomenheid, een denkfout.
De oervorm van heuristieken is de affectheuristiek, een denkmethode die gebaseerd is op gevoelens, op onze voorkeuren en aversies, en niet op een rationele afweging van voor- en nadelen of een kritische calculatie van risico’s. Hoezeer mensen gebruik maken van de affectheuristiek toonde de Amerikaanse hoogleraar psychologie Paul Slovic aan in een onderzoek naar de manier waarop mensen risico’s van technologieën inschatten. De deelnemers die een positief beeld hadden van bijvoorbeeld voedselconservering, konden weinig risico’s noemen. Omgekeerd konden degenen die een negatief beeld hadden van bijvoorbeeld waterfluoridering geen voordelen verzinnen. Zij zagen vooral gevaren.
De affecheuristiek treedt in werking op het moment dat de wetenschapper klakkeloos de conclusie van een gewaardeerde collega overneemt en verzuimt na te denken of de resultaten wel kloppen. En de affectheuristiek regeert ook in het stemhokje wanneer de kiezer besluit de man of vrouw te kiezen die hem een prettig gevoel geeft.
Soms geeft deze vuistregel een bevredigende uitkomst, bijvoorbeeld wanneer je bij de keuze van een auto of vakantiebestemming afgaat op het advies van een vriend. Maar soms ook kan de affectheuristiek je op een dwaalspoor brengen. Denk aan de speculatie met riskante financiële producten, waarmee woningcorporatie Vestia zich in de nesten werkte. De beoordeling van de risico’s werd ingegeven door de opvattingen die de raad had over de deskundigheid van de directeur-bestuurder.
Eigenlijk is de affectheuristiek een luie denkmethode. Vraag je bij belangrijke beslissingen af of je je niet teveel hebt laten leiden door een vooringenomen gevoel. Ik zal het ook doen. Wat zijn voor mij de voordelen van katten in huis?
Dit is de eerste aflevering van een 26-delige serie over denkfouten en gepubliceerd in de Volkskrant van 29 augustus 2012.