De mens kent zichzelf niet

Wie denkt dat de mens primair het product is van zijn bewuste denken, heeft het mis. Het grootste deel van onze beslissingen verloopt onbewust, zo houden moderne neurowetenschappers, maar ook filosofen en economen ons voor. Het beeld van de rationele en nuchter calculerende mens die uit vrije wil beslissingen neemt, heeft plaatsgemaakt voor het besef dat we gedreven worden door onbewuste emoties, verlangens en voorkeuren. En toch regeert het oude paradigma nog vrijwel volledig in de huidige samenleving, schrijft David Brooks in The Social Animal, The Hidden Sources of Love, Character, and Achievement. Ons onderwijs benadrukt de harde, cognitieve vaardigheden, maar besteedt nauwelijks aandacht aan morele en emotionele zaken, aan liefde en vriendschap, aan de ontwikkeling van ons karakter.

Ons onbewuste bepaalt ons veel meer dan ons lief is, betoogt Brooks. Het menselijk brein kan op elk willekeurig moment miljoenen stukjes informatie opnemen, maar van slechts een fractie ervan - zo’n 40 - zijn we ons ook werkelijk bewust. Brooks vergelijkt het bewuste brein met de generaal die bovenop een heuvel staat, de wereld van een afstand bekijkt en de zaken lineair en rationeel analyseert; het onbewuste brein met miljoenen verkenners die door het landschap draven, alles onderzoeken en constant signalen afgeven. De verkenners kunnen de dingen die ze onderweg tegenkomen een emotionele lading geven: een affectief signaal voor een oude vriend, een angstig signaal voor een donkere grot.

Brooks, columnist van The New York Times, die eerder de bestseller Bobo’s in Paradise schreef, heeft zich laten inspireren door de achttiende-eeuwse klassieker Emile van Jean-Jacques Rousseau. In The Social Animal maken we kennis met Harold en Erica, twee succesvolle mensen die we volgen van de wieg tot het graf. Harold is een gevoelige jongen uit een harmonieus middenklasse-gezin met een grote belangstelling voor geschiedenis, die uiteindelijk schrijver en commentator wordt. Erica is de ambitieuze dochter van een arme Chinese moeder en Mexicaanse vader, die de ellende van haar jeugd ontstijgt en CEO van een groot bedrijf wordt. De twee ontmoeten elkaar bij Starbucks, worden verliefd en trouwen.

David Brooks gebruikt de levens van Harold en Erica als voertuig voor tal van sociaal-wetenschappelijke inzichten, vooral uit de neuropsychologie, sociale psychologie en gedragseconomie. Zo grijpt hij een ruzie tussen Harold en zijn moeder aan om een uiteenzetting te geven over de hechtingstheorie van de psycholoog John Bowlby. Kinderen die ‘veilig gehecht’ zijn zien de wereld als een gastvrije plek; ze weten hoe ze contact moeten leggen, ze kunnen sociale signalen interpreteren. Maar kinderen die onveilig zijn gehecht, die opgroeien in een web van bedreigende relaties, kunnen angstig, teruggetrokken en over-agressief zijn. Dit wil niet zeggen dat opvoeding en hechtingsstijl de verdere levensloop bepalen, schrijft Brooks, maar de manier waarop een kind is gehecht, biedt het onbewust een model voor hoe de wereld in elkaar zit. En zo wordt geleerd gedrag onderdeel van niveau 1, het onbewuste, te onderscheiden van niveau 2, het bewuste brein.

Als Erica haar eigen adviesbureau begint, bestudeert ze uitvoerig het werk van gedragseconomen. Ze leert dat achter elke keuze onbewuste regels zitten, dat we vuistregels hanteren om de wereld overzichtelijker te maken. Ze leert ook hoe je beslissingen kunt ‘framen’, dat de context je een bepaalde richting opstuurt. Wanneer de chirurg de patiënt vertelt dat de kans op het mislukken van de operatie 15 procent is, zal de patiënt waarschijnlijk afzien van de operatie. Maar als de chirurg vertelt dat de kans op succes 85 procent is, laat de patiënt zich waarschijnlijk wél opereren.

Met het vorderen van het boek stapelen de bewijzen voor de dominante rol van ons onbewuste zich op en komt Brooks op het punt waar het hem vooral om gaat: ons onbewuste is zo sterk, maar ook zo feilbaar; hoe kunnen we zorgen dat de twee bewustzijnsniveaus, intuïtie en logica, emotie en ratio, elkaar aanvullen in plaats van tegenspreken. Wanneer moeten we op ons onbewuste vertrouwen en wanneer op ons bewuste brein? Het antwoord op deze vraag is even simpel als frustrerend, ons past ‘epistemologische bescheidenheid’: een levenshouding die gebaseerd is op de wetenschap dat we onszelf niet kennen. ‘We are our own deepest mystery.’ Brooks protagonist Harold sluit zich aan bij de representanten van de Britse Verlichtingsdenkers zoals David Hume, Adam Smith en Edmond Burke, die, in tegenstelling tot de Franse verlichtingsdenkers zoals Descartes, Rousseau en Voltaire, ervan uitgaan dat gedrag grotendeels wordt gevormd door het onbewuste.

The Social Animal houdt het midden tussen fictie en non-fictie. De keuze van David Brooks om zijn betoog op te hangen aan het levensverhaal van twee mensen is begrijpelijk: het geeft structuur aan de enorme hoeveelheid populaire sociale wetenschap: van de Russische leerpsychologen uit het begin van de vorige eeuw tot en met de recente inzichten van hedendaagse gedragseconomen. Brooks geeft gedetailleerde voorbeelden van onderzoek en strooit met weetjes - de meeste mannen overschatten hun intelligentie en sociale vaardigheden, terwijl vrouwen hun IQ systematisch een paar punten te laag inschatten, om er maar eens een te noemen – en verweeft ze handig in het verhaal van Harold en Erica.

Maar de vorm van The Social Animal, hoe noodzakelijk ook, is tegelijkertijd de zwakte van het boek. Harold en Erica blijven tot op het sterfbed van Harold geconstrueerde figuren. Het zijn geen mensen van vlees en bloed die tot leven komen. Zelfs op de meest intieme momenten - Brooks beschrijft bijvoorbeeld uitvoerig hoe Erica een keertje vreemdgaat -  voelt de lezer geen enkele compassie met de hoofdpersonen, laat staan dat hij zich kan identificeren met een van de twee.

Maar ondanks de gekunstelde vorm is Brooks erin geslaagd de recente paradigmawisseling in de sociale wetenschap overtuigend over het voetlicht te brengen. De leek die geïnteresseerd is in psychologie en filosofie kan zich laven aan een zorgvuldig geselecteerde berg onderzoeksresultaten. Brooks schrijft goed over emoties, ook al is hij, zoals hij in zijn nawoord schrijft, slecht in het uiten ervan.

David Brooks, The Social Animal, The Hidden Sources of Love, Character, and Achievement. 424 pp. Random House. $27.

Dit artikel is gepubliceerd in de Volkskrant van 19 augustus 2011.