Schep gerust op over jezelf

In ons binnenste huist een spin doctor die er voortdurend voor zorgt dat de buitenwacht een positief beeld van ons heeft. Mocht er onverhoopt een barstje in ons zelfbeeld komen doordat we bijvoorbeeld kritiek krijgen of een stomme fout begaan, dan redeneert de spin doctor net zo lang totdat het barstje is hersteld. Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, gebruikt in Menselijke gebreken voor gevorderden deze metafoor om aan te tonen dat het oppoetsen van ons zelfbeeld een universeel menselijke neiging is en dat dit proces vrijwel geheel onbewust verloopt. Waar de populaire filosoof Alain de Botton ons ego vergelijkt met een ballon die voortdurend prikjes moet incasseren, langzaam leegloopt om zichzelf daarna weer op te pompen, vertelt Vonk erbij welke psychologische mechanismes ervoor zorgen dat we ons staande houden in de boze buitenwereld. We houden onszelf - onbewust - voortdurend voor de gek, maar als we dit niet zouden doen, zouden we ten prooi vallen aan eeuwige zelftwijfel. Dan zouden we niks meer durven, uit angst om niet gezien, gewaardeerd en erkend te worden.

Menselijke gebreken voor gevorderden, een bundeling van 66 columns die eerder in Psychologie Magazine en Intermediair verschenen, gaat over zwaktes, over onhebbelijke neigingen, zoals negatieve kritiek negeren, je eigen talent overschatten of betweterigheid. Maar ook over pseudo-intimiteit, leedvermaak en slachtoffergedrag. Vonk haalt voorbeelden uit alledaagse ervaringen, meestal uit de werk- of relatiesfeer, soms uit de media of de politiek, en legt haarfijn uit hoe het ons lukt uiteindelijk dik tevreden te zijn met onszelf.

Neem de reactie op kritiek. Wie zichzelf wil leren kennen en verbeteren, zou feedback met open armen moeten ontvangen. Maar in de praktijk gaat het er anders aan toe, schrijft Vonk. Dan willen we zo goed mogelijk voor de dag komen en wimpelen we kritiek maar al te vaak af als niet opbouwend. En als we toegeven iets verknald te hebben, dan ligt de oorzaak bij de ander of hebben we pech gehad. Maar nooit zeggen we dat we gewoon te stom zijn.

De meeste mensen zijn met zichzelf bezig. Dat geldt voor de onzekere twijfelaar evengoed als voor de zelfverzekerde narcist. Wie zichzelf afvraagt of hij het wel goed doet, of hij aardig genoeg is of juist niet té aardig, is in feite de hele tijd met zichzelf bezig. Ironisch genoeg duidt dit gedrag ook op een vorm van narcisme, verborgen narcisme genoemd, betoogt Roos Vonk. De moraal: de meeste dingen die mensen doen, hebben niets met jou te maken. Je hoeft dus niet te piekeren, je kunt ontspannen en gewoon doen wat je leuk vindt.

Kennen we onszelf dan zo slecht? Ja, stelt Vonk, we zijn vreemden voor onszelf. Veel van onze waarnemingen en handelingen zijn gedelegeerd naar het onbewuste. We hebben nauwelijks zicht op onze drijfveren, ook al denken we van wel. We weten welke films of boeken we mooi vinden, met welke collega’s we willen samenwerken, maar we hebben geen idee waarom. Achteraf bedenken we een reden: ik vind deze man aardig omdat hij me aandacht geeft of ik werk graag bij dit bedrijf omdat ik collegialiteit belangrijk vind. Maar die bedenksels, schrijft Vonk, kloppen vaak helemaal niet met onze werkelijke drijfveren. Wil je jezelf echt leren kennen, kijk dan naar je gedrag en let niet op je bedoelingen en afwegingen. ‘Juist via de buitenkant kun je jezelf leren kennen, omdat je dan niet wordt misleid door bedenksels die je er achteraf bij verzint.’

Behalve een beeld van de menselijke tekortkomingen, schetst Menselijke gebreken voor gevorderden ook de kwalijke kanten van de psychologisering van de samenleving. Het treffendst verwoordt ze dit in de column waarin ze een televisie-interview van Martin Ṥimek met wijlen Piet Vroon bespreekt. Ṥimek gaat heel dicht bij Vroon staan en stelt hem een persoonlijke vraag. Vroon klapt dicht. Hier is volgens haar geen sprake van intimiteit, maar van intimidatie. Ṥimek overschrijdt respectloos de grenzen van de ander. Roos Vonk rekent ook af met de dictatuur van het gevoel, een bijproduct van de gepsychologiseerde samenleving. ‘Het lijkt zo soft en gevoelig om je gevoel te volgen, maar het is soms een doodordinaire manier om je zin door te drijven.’ Gevoel kan soms net zo dwingend en rechtlijnig zijn als de Bijbel.

De hoogleraar sociale psychologie onderbouwt al haar columns met resultaten van wetenschappelijk onderzoek, zonder daarbij in jargon te vervallen. Ze ontneemt de lezer de illusie dat hij beter is dan de ander, dat hij geen last heeft van zelfoverschatting of narcistische gevoelens of dat zijn observaties niet vertekend worden door vooringenomenheid. Ze schroomt daarbij niet zichzelf kritisch onder de loep te nemen. Bovendien laat ze de lezer, die al zijn zekerheden over zichzelf langzaam ziet verdampen, niet weerloos achter. Ze steekt hem geregeld een hart onder riem: ‘Je kunt beter opscheppen over jezelf dan de verdiensten van een ander roemen’, of: ‘Je moet juist wel over je grenzen heengaan. Alleen dan kom je tot ontwikkeling en een betere versie van jezelf.’ Blijmoedig blijft ze hem aansporen om na te denken, zichzelf kritische vragen te stellen en advocaat van de duivel te spelen.

Roos Vonk kan goed schrijven en ironie is haar niet vreemd. Uit de 66 stukjes rijst het beeld op van de gedreven wetenschapper die de academische psychologie naar de mensen wil brengen, maar ook van de vrouw die een hartgrondige afkeer heeft van betweterige politici en een grote liefde voor dieren. Maar bovenal toont ze nuchter en genuanceerd tegenwicht tegen de tijdgeest, waarin narcisme en emoties - hoe menselijk ook - de rationaliteit vertroebelen.

Roos Vonk: Menselijke gebreken voor gevorderden.

Scriptum Psychologie; 200 pagina;s; € 18,95.

ISBN: 978 90 5594 818 5

Dit artikel is gepubliceerd in de Volkskrant van 18 juni 2011