'Zie je wel, ik heb het altijd al gezegd'

Op zoek naar pumps ontdekte ik in de uitverkoop een mooie aanbieding: het tweede paar schoenen voor de helft van de prijs. De zon scheen, de schoenverkoper verstond zijn vak: “Ze staan je bééldig”, en na een kwartier danste ik de winkel uit, met rode pumps én blauwe laarsjes. Toen sloeg de twijfel toe. Die laarsjes heb je helemaal niet nodig, zeurde een stemmetje in mijn hoofd. Alleen die pumps al kosten een vermogen.

Maar nog voordat ik thuis was, had ik een vergoelijking bedacht voor mijn dubbele aankoop. De rode schoenen mochten dan een aanslag zijn op mijn portemonnee, ze waren wel van Italiaanse makelij. En de laarsjes, ach, ik had hard gewerkt, ik mocht mezelf toch wel iets extra’s gunnen?

Mijn gelegenheidsredenering is typisch een geval van cognitieve dissonantie-reductie. Wanneer je gedrag (twee paar schoenen kopen) niet strookt met je opvattingen of met wat je je had voorgenomen (één paar schoenen kopen) is er sprake van cognitieve dissonantie. Om je gedrag weer in lijn te krijgen met je opvattingen, moet je jezelf met kleine leugentjes geruststellen, schrijft Rolf Dobelli in De kunst van het heldere denken.

Dobelli behandelt in korte columnachtige stukjes 52 systematische afwijkingen van het logische, verstandige denken en handelen. Van de beruchte sunk cost fallacy – doorgaan op de ingeslagen weg omdat je er nu eenmaal al veel in hebt geïnvesteerd, tot het verleidelijke halo-effect: de neiging om mensen te beoordelen op één positieve in het oog springende eigenschap: een aardige dokter zal ook wel deskundig zijn, of de mooie sollicitant is vast een goede professional.

De oervorm van denkfouten is de confirmation bias: we interpreteren nieuwe informatie zodanig dat we alleen gebruiken wat ons uitkomt. Informatie die niet strookt met onze opvattingen, filteren we weg. Dat gebeurt veelal onbewust. Vooral wetenschappers moeten er alert op zijn, vindt Dobelli. Ze kunnen een voorbeeld nemen aan Charles Darwin, die zichzelf trainde om elke waarneming die zijn theorie tegensprak serieus te nemen.

Een van de hardnekkigste denkfouten is de achteraffout, de hindsight bias: ‘Zie je wel, ik heb het altijd al gezegd.’ We kennen deze fout bijvoorbeeld van deskundigen die achteraf zeggen dat ze de kredietcrisis hadden zien aankomen, maar ook van mensen die over het mislukte huwelijk van hun beste vrienden zeggen dat ze altijd wel gedacht hebben dat die twee niet bij elkaar passen omdat ze teveel van elkaar verschillen of juist teveel op elkaar lijken. ‘De achteraffout is gevaarlijk’, vindt Dobelli, ‘omdat we aannemen dat we betere voorspellers zijn dan we werkelijk zijn. Dat maakt ons arrogant en verleidt ons tot verkeerde beslissingen.’

Dobelli schrijft onderhoudend en legt ingewikkelde denkfouten eenvoudig uit. Hij waarschuwt de lezer en vertelt bovendien hoe het komt dat we zoveel denkfouten maken. Daarbij leunt hij vooral op de evolutionaire psychologie: in de samenleving van jagers en verzamelaars loonde activiteit meer dan nadenken. Wie niet bliksemsnel reageerde, kon het met de dood bekopen. In onze huidige hypercomplexe wereld is scherp nadenken juist van levensbelang. ‘Wie ooit slachtoffer is geworden van een beurshype, weet dat’, schrijft hij er fijntjes bij.

Maar ook Dobelli maakt fouten, te beginnen bij de moeder aller denkfouten, de confirmation bias. Net als zijn vriend Nassim Nicholas Taleb, auteur van de bestseller De Zwarte Zwaan, moet hij niets van journalisten hebben en al helemaal niet van financieel-economisch journalisten. ‘Vaak stellen ze een goedkope theorie op, voegen er twee of drie “bewijzen” aan toe en klaar is het artikel.’ Ook Dobelli zou, net als Darwin, toch eens op zoek moeten gaan naar bewijzen die zijn opvatting tegenspreken.

 

Suzanne Weusten

Dit artikel is gepubliceerd in de Volkskrant van 14 juli 2012 en kreeg drie sterren.

 

Rolf Dobelli, De kunst van het heldere denken. 52 denkfouten die je beter aan anderen kunt overlaten. De Bezige Bij, 2012. Vertaald uit het Duits door Liesbeth van Nes. ISBN 978 90 234 7263 6. € 18,90.